Scenariusze lekcji etyki na temat BIEDA I BOGACTWO; część 2 – Grać silniejszego
Jak zapowiedzieliśmy w artykule „Lekcje humanistyczne w holenderskich szkołach”, publikujemy drugą część czwartego, ostatniego z czterech zbiorów holenderskich scenariuszy. Są one opracowane głównie dla lekcji w młodszych klasach. Obszerne, bardzo przydatne wskazówki dla nauczyciela, dotyczące przygotowania i prowadzenia lekcji, zwiera ww. artykuł. Tutaj tylko krótkie wprowadzenie.
Z powodu znacznej objętości materiału, podzieliliśmy go na cztery części, które sukcesywnie będą ukazywać się na portalu. W przeciwieństwie do poprzednich trzech tematów, tym razem składa się on z czterech autonomicznych działów.
Tematy lekcji wychowania humanistycznego powinny spełniać pięć zasadniczych kryteriów:
- temat powinien się odnosić do świata przeżyć i doświadczeń dzieci;
- powinien zachęcać do sformułowania oceny moralnej i światopoglądowej;
- w centrum tematu powinno znaleźć się sporne pytanie, w którym ważną rolę odgrywają wartości i normy;
- temat powinien także dawać okazję do omówienia aktualnych wydarzeń;
- temat powinien umożliwić przyswojenie pojęć socjalnych i moralnych.
Każda lekcja składa się z trzech części: wprowadzenie, rdzeń i zakończenie. W ramach wprowadzenia uczniowie powinni zrozumieć temat i jego aspekt moralny i światopoglądowy. Należy wzbudzić ich zainteresowanie i motywację do czynnego udziału w lekcji. Można to osiągnąć na przykład za pomocą stosownego opowiadania, gry, zabawy, a także odniesienia do aktualnego wydarzenia. Jest ważne, aby uczniowie mogli wymienić swoje doświadczenia, odczucia i oceny tematu lekcji. Często jest konieczne wyjaśnienie przez nauczycielkę znaczenia pojawiających się pojęć i dostarczenie informacji dodatkowych.
Rdzeń tematu, to najważniejszy krok dla uczniów; muszą podjąć decyzję (patrz przywołany wyżej artykuł). Decyzją może być odpowiedź na postawione pytanie, ocena sytuacji, przyjęcie stanowiska lub sformułowanie własnego zdania w sprawie pytania moralnego lub egzystencjalnego. Tak rozumiana decyzja nie może być ostatnim elementem lekcji. Powinna być przedyskutowana i może być zmieniona. Zakończenie jest końcową aktywnością w celu oceny (patrz artykuł). Ocena może mieć też formę uzasadnienia i obrony własnego zdania przed innymi uczniami. Zadaniem nauczycielki jest wskazać na różnice w ocenach uczniów i powody tych różnic.
Dla uproszczenia, w opisach zastosowano tylko gramatyczną formę męską ucznia i żeńską nauczyciela.
Bieda i bogactwo to pojęcia o wielu różnych znaczeniach. Cóż to jest bieda i czym jest bogactwo? Pojęcia te są związane z wartościami. Kiedy ktoś jest biedny i dlaczego ktoś inny czuje się bogatym? Żyjemy w czasach, w świecie, w którym wartości materialne odgrywają bardzo ważna rolę. Dlatego ludzie, zarówno dorośli, jak i dzieci, często postrzegają biedę i bogactwo głównie od strony wartości materialnych.
Temat widoczny w wielkich problemach naszych czasów: głód, bezdomność, uchodźcy polityczni, wykorzystywanie dzieci i dorosłych itd. To także temat, który łatwo odnieść do doświadczeń i osobistych przeżyć uczniów. To temat, który rodzi mnóstwo pytań. Jak daleko należy się zajmować tymi wielkimi problemami ludzkości? Jak to zrobić? Lekcje z tej serii mają dać asumpt do dyskusji. Trzeba jednak zacząć od podjęcia problemów znanych i zrozumiałych przez dzieci. Należy najpierw zdefiniować pojęcia i związane z nimi wartości. Dlaczego czujesz się bogaty? Co dla ciebie znaczy dom rodzinny? Dopiero potem można przejść do sytuacji, które wymagają od dzieci abstrakcyjnego myślenia na tematy, z którymi nigdy się nie spotkały.
Cykl lekcyjny Bieda i bogactwo podzielono na cztery bloki. W przeciwieństwie do poprzednich zbiorów scenariuszy, tym razem modułów raczej nie należy dowolnie zamieniać miejscami; każdy z czterech bloków jest inny.
1. Czuję się bogaty (moduły 1…3)
2. Grać silniejszego (moduły 4…6);
3. Mieszkanie, dom rodzinny (moduły 7…9)
4. Dzieci ulicy (moduły 10…12).
Pytania o sens związane z tematem Bieda i bogactwo
- Kiedy jesteś biedny?
- Kiedy jesteś bogaty?
- Jak ważny jest majątek?
- Co to jest dom rodzinny?
- Czego potrzebujesz, aby utrzymać się przy życiu?
- Czego potrzebujesz, żeby być szczęśliwym?
- Do jakiego stopnia można grać mocniejszego?
Pytania moralne, związane z tematem Bieda i bogactwo
- Czy możesz posiadać znacznie więcej od innych?
- Czy musisz się przejmować, jeśli ktoś posiada mniej od ciebie?
- Czy musisz się dzielić z innymi, jeśli dużo posiadasz?
- Czy masz prawo do tego, czego potrzebujesz? Czy możesz kraść, jeśli jesteś głodny?
- Czy możesz innym okazywać swoją przewagę, ponieważ jesteś bogatszy, inteligentniejszy lub silniejszy?
- Czy musisz akceptować, że ktoś pokazuje swoją przewagę nad tobą?
Blok tematyczny „Grać silniejszego”
(4)
Wprowadzenie
Zatriumfować nad innym – Opowiadanie
Sytuacja
Sylvia wraca zapłakana do domu, gdyż została pobita przez większego i starszego chłopaka.
Powód: chciała się przyłączyć do zabawy w chowanego, ale on nie chciał jej dopuścić do zabawy. Ten chłopak zawsze gra silniejszego. Sylvia nie chciała na to pozwolić i nazwała go „głupim macho”. Wtedy się zeźlił i ją uderzył. Sylvia chciała mu oddać, ale on był dużo silniejszy od niej.
Mama Sylvii powiedziała: „Podejdź do mnie” i przypaliła sobie papierosa.
Sylvia odpowiedziała mamie, że chętnie się do niej przytuli, jeśli zgasi papierosa; w przeciwnym razie pójdzie do swojego pokoju. Mama zgasiła papierosa, wzięła córkę na kolana i pocieszyła.
Wprowadzenie
– Nauczycielka omawia z dziećmi historyjkę o Sylvii. Historyjka ilustruje dwa aspekty władzy/przewagi: fizycznej (chłopak jest silniejszy) i emocjonalnej (jeśli mama będzie palić, to Sylvia nie usiądzie jej na kolanach).
Pytania
– Czy przytrafiło ci się już coś podobnego?
– W jaki sposób Sylvia może zdobyć przewagę nad mamą?
– Co mogłaby zrobić Sylvia, żeby ją dopuszczono do zabawy? (na przykład przekupić innych; w ten sposób nauczycielka pokazuje i włącza do debaty trzecią postać władzy/przewagi – bogactwo);
– Co mogłaby zrobić Sylvia, żeby odnieść zwycięstwo nad chłopakiem?
Rdzeń
Poszukiwanie rozwiązania – Odgrywanie ról
Sytuacje:
1. Następnego dnia Sylvia chce się bawić w …….(nauczycielka podaje nazwę jakiejś znanej dzieciom zabawy). Chłopak, który ją wczoraj uderzył jest przy tym. Co zrobi Sylvia?
2. Wiktor jest drobnej postury i niezbyt silny. Codziennie jest wykpiwany przez jedną dziewczynę, wyższą i silniejszą od niego. Pewnego dnia Wiktor postanowił: „teraz to już koniec z wyśmiewaniem się ze mnie”. Co w tym celu zrobi Wiktor?
3. Twój chomik jest chory i trzeba go zanieść do weterynarza, ale Twoi rodzice nie mają na to pieniędzy. Ty też nie masz. Co zrobisz?
4. Twój sąsiad jest dyrektorem fabryki czekolady i jest bardzo bogaty. Pewnego razu, przez nieuwagę, wpadły mu kluczyki od samochodu do studzienki kanalizacyjnej. Nie może zmieścić ręki w szczelinę w pokrywie studzienki, ale ty możesz. Co zrobisz?
5. W telewizji zaczyna się właśnie twój ukochany serial, ale tata chce teraz obejrzeć transmisję meczu piłkarskiego na innym programie. Co zrobisz, żeby jednak obejrzeć teraz serial?
Wprowadzenie
Materiał: kartki z wypisanymi pięcioma powyższymi sytuacjami
– Nauczycielka zapisuje na kartkach sytuacje.
– Uczniowie zostają podzieleni na 3…4-osobowe grupy.
– Nauczycielka rozdaje grupom kartki.
– Grupy mają czas na zapoznanie się z sytuacjami.
– Poszczególne grupy odgrywają przydzielone sytuacje.
– Po każdym przedstawieniu następuje wspólna ocena, którą rozpoczyna przypomnienie przez nauczycielkę treści odegranej sytuacji.
– Czy grupa znalazła dobre rozwiązanie sytuacji?
– Czy problem podniesiony w sytuacji okazał się trudny do rozwiązania?
– Jakie mogą być inne rozwiązania tego problemu?
Zakończenie
Napoleon – Zabawa w kręgu
Uważaj bardzo. Musisz być posłuszny tylko wtedy, kiedy rozkazuje Napoleon. Wobec nikogo innego! Jeśli złamiesz tę zasadę, wypadasz z gry. Kto zostanie do końca, ten zwycięży.
Wprowadzenie
Reguły zabawy:
– Dzieci siadają w kręgu.
– Jedno z dzieci jest Napoleonem i wydaje rozkazy.
– Na przykład ktoś powie: „Wstań!” W tym przypadku nie możesz zareagować na to polecenie. Jeśli wstaniesz, wypadasz z gry. Jeśli jednak ktoś powie: „Napoleon kazał ci wstać” – musisz takie polecenie wykonać. Jeśli nie wykonasz, wypadasz z gry.
– Wygrywa, kto dotrwa do końca gry.
(5)
Wprowadzenie
Kto ma przewagę? – Lista na tablicy.
Pytania
– Kto z was nieraz odgrywał rolę silniejszego?
– Jak się tego nauczyłeś i jak to robisz?
– Kiedy ludzie mogą odgrywać role silniejszych?
Wprowadzenie
Materiały: tablica, kreda
– Poniżej krótki tekst opisujący różne aspekty władzy.
– Nauczycielka zapisuje te cztery aspekty władzy na tablicy.
– Nauczycielka prosi o odpowiedzi na pytania i przyporządkowanie podanych przez dzieci przykładów do jednej z czterech kategorii władzy.
Oblicza i formy władzy
Władza wiąże się zarówno z zależnością, jak i niezależnością. Im mniej ma się władzy tym mocniej jest się zależnym od innych.
Można określić cztery główne obszary władzy.
1. Władza poprzez bogactwo (pieniądze i majątek), na przykład, jeśli ma się więcej zabawek. Ale władza może też wynikać z rodzaju posiadanych dóbr (modne ciuchy, biżuteria, luksusowy samochód, własny dom).
2. Władza poprzez wykorzystanie emocji; na przykład ktoś płacze lub się złości, żeby postawić na swoim, przez co wywiera presję emocjonalną na innych.
3. Władza poprzez wiedzę; na przykład, kiedy wiesz więcej od innych albo, kiedy jesteś bardziej przebiegły i sprytny (nie silniejszy fizycznie!) od innych.
4 Władza fizyczna, na przykład, kiedy jesteś silniejszy od innych albo, gdy należysz do większej grupy. Dotyczy to także ludzi w mundurach (policjant, konduktor). W szerszym pojęciu może to być władza polityczna lub militarna. Przy tym aspekcie należy także zwrócić uwagę na demokratyczne formy władzy, czyli władza zdobyta w wyniku wyboru lub ugody, jak na przykład przewodniczący klasy, albo poseł do parlamentu.
Rdzeń
Kto ma przewagę? – Oglądanie fotografii
Każda fotografia przedstawia dwie lub więcej osób, które są w nierównych wzajemnych zależnościach. Na przykład dziecko – osoba dorosła; kobieta – mężczyzna; człowiek w mundurze – cywil; biedny – bogaty; czarny – biały; cowboy – Indianin. Może to także być mapa z małymi i dużymi państwami, albo kontynenty Europa – Afryka.
– Zapisz numer fotografii lub rysunku.
– Kto (co) ma przewagę?
– Dlaczego ten ktoś ma przewagę?
Wprowadzenie
Materiały: około 20 ponumerowanych fotografii naklejonych na duży karton, długopisy, papier.
– Nauczycielka znajduje i wycina fotografie i rysunki, nakleja na karton i numeruje.
– Zbiór musi być urozmaicony. Należy wybrać fotografie/rysunki, z których można natychmiast rozpoznać przewagę, ale i takie, które budzą wątpliwości i wymagają dyskusji.
– Można też sporządzić fotomontaże.
– Należy pozwolić dzieciom uważnie obejrzeć fotografie. Uczniowie mogą się ograniczyć tylko do oceny kilku zdjęć.
– Nauczycielka prosi dzieci o uzasadnienie swoich opinii.
Zakończenie
Co o tym sądzisz? – Rozmowa w kręgu
Wybierzcie jakieś zdjęcie, o którym chcecie się wypowiedzieć. Podajcie jego numer.
Pytania
– Co przedstawia to zdjęcie?
– Która z osób na zdjęciu jest dominująca?
– Dlaczego uważacie, że tak właśnie jest?
– Czy uważasz, że to jest sprawiedliwe?
Wprowadzenie
Materiały: fotografie
– Nauczycielka dobiera uczniów w pary i prosi o skomentowanie zdjęć.
– Pozostali uczniowie powinni reagować na wypowiedzi wybranej pary uczniów.
(6)
Wprowadzenie
Co ja mam wspólnego z „trzecim światem”? – Sporządzenie listy
Na pewno rzadko o tym myślisz. Często nic o tym nie wiesz. Ale z „trzecim światem” masz znacznie więcej do czynienia, niż ci się zdaje. Na przykład poprzez:
– to, co jesz i pijesz (banany, coca-cola, kawa, kakao);
– to, w co się ubierasz i posiadasz (bawełniana odzież, egzotyczne drewno, zabawki);
– to, co się wokół ciebie dzieje (cudzoziemcy z Afryki i Azji);
– to, co widzisz, czytasz i słyszysz (w telewizji, radiu, w książkach).
Wprowadzenie
Materiały: atlas świata, różne przedmioty
– Nauczycielka pokazuje uczniom na mapach obszary „trzeciego świata” (Afryka, Azja, częściowo też Ameryka Południowa);
– Należy wyjaśnić dzieciom pochodzenie tego, wymyślonego na Zachodzie określenia. „Pierwszym światem” nazywano Europę, Japonię, USA, „drugim światem” były kiedyś kraje socjalistyczne;
– W celu ilustracji tematu nauczycielka przynosi na lekcję przedmioty, które jednoznacznie pochodzą z „trzeciego świata”. Na przykład banany, ananasy, kawa, herbata, zabawki (z Chin). Nauczycielka prosi uczniów o obejrzenie metek na własnych ubraniach.
Rdzeń
Gdzie i kto jest silniejszy? – Analiza historii obrazkowych
Obejrzyj dokładnie historie obrazkowe i przeczytaj teksty pod obrazkami.
Pytania
– Kto na poszczególnych rysunkach ma przewagę?
– Czy uważasz, że jest to sprawiedliwe? Dlaczego?
– W jaki inny sposób byłoby sprawiedliwie?
Dzieci wymyślają scenki, dotyczące historii obrazkowych i je odgrywają.
Historie obrazkowe
Wyspa Negros; od cukru do głodu
1. Wyspa Negros, rok 1920
Emma ma 10 lat. Ziemia na wyspie jest urodzajna. I ona i rodzice każdego roku mają dosyć jedzenia.
2. Wyspa Negros, rok 1935
Emma jest żoną Ramona. Mają już czworo dzieci. Na wyspę przybyli bogaci biali mężczyźni. Chcą, aby chłopi na Negros uprawiali trzcinę cukrową; obiecują płacić za to dużo pieniędzy.
3. Wyspa Negros, rok 1955
Dzieci Emmy są już dorosłe. Wszystkie pracują na plantacji trzciny cukrowej. Na całej wyspie uprawia się omal wyłącznie trzcinę cukrową. Gotowy cukier jest wysyłany do Europy i do USA. Większość cukru trafia do fabryk napojów orzeźwiających, jak coca-cola i Pepsi.
4. Wyspa Negros, rok 1985
Emma jest już babcią. Jej troje wnucząt umarło z niedożywienia. Coca-cola i pepsi już prawie nie kupują cukru. W ich fabrykach stosuje się teraz sztuczny słodzik. Jest on znacznie tańszy od cukru. Ludzie na Negros zarabiają bardzo mało. Za mało, żeby starczyło im na wyżywienie. Skutkiem jest panujący na wyspie głód.
Do kogo należy tropikalna puszcza?
1. Ta puszcza tropikalna rośnie od milionów lat. Od tysięcy lat mieszkają w niej plemiona indiańskie. Zbierają owoce, orzechy, nasiona. Polują na zwierzęta i łowią ryby.
2. Rząd Brazylii chce mieć więcej fabryk w swoim kraju. Dziki temu państwo zarobi więcej pieniędzy, a ludzie będą mieć więcej miejsc pracy. Przygotowywane są plany budowy fabryk w puszczy tropikalnej. Planuje się też budowę zapór na rzekach, aby elektrownie wodne produkowały prąd elektryczny.
3. Duże części puszczy tropikalnej są wycinane, aby zrobić miejsce fabrykom. Jeszcze większa część puszczy stoi teraz pod wodą, po wybudowaniu zapór na rzekach. Indianie muszą opuścić swoje ojczyste tereny.
4. Indianie nie mając się gdzie podziać. Idą do pracy w fabrykach. Ale oni nigdy nie chodzili do szkoły. Dlatego dostają najgorsze, ciężkie i brudne prace i zarabiają bardzo mało.
Kto zarabia na kawie największe pieniądze?
1. Kolumbia, rok 1960. Ricardo sadzi krzewy kawowe. Każdego roku ciężarówką przyjeżdża drobny handlarz i kupuje od Ricarda i innych chłopów worki z ziarnami kawy. Handlarz płaci bardzo mało, ale jest jedynym, który odbiera od chłopów ziarna kawowe. Chłopi nie mają innej możliwości.
2. Drobny handlarz jedzie do miasta i sprzedaje worki kawy wielkiemu handlarzowi kawą. Wielki handlarz zarabia 100% i sprzedaję kawę do palarni kawy w Europie, które też zarabiają na tym 100%.
3. Palarnia kawy sprzedaje już gotową kawę do sklepów i bardzo dobrze na tym zarabia
4. Kolumbia, rok 1988. Ricardo i inni chłopi pracują teraz razem. Założyli chłopską spółdzielnię. Kawę dostarczają teraz innemu handlarzowi, który przyjeżdża do nich bezpośrednio z Europy i płaci dwa razy tyle, ile chłopi dostawali wcześniej. Europejski kupiec pracuje dla organizacji GEPA, która stara się, aby handel kawą był wolny od ograniczeń.
Do kogo należy Południowa Afryka?
1. Przylądek Dobrej Nadziei. Afryka Południowa, rok 1400. Mieszkańcy tej krainy żyją z polowania i zbierania owoców, niektórzy hodują owce. Ich wielkie stada pasą się na ogromnych urodzajnych ziemiach.
2. Przylądek Dobrej Nadziei, rok 1652. Holenderski żeglarz, Jan van Riebeeck, schodzi ze swoimi uzbrojonymi ludźmi na ląd. Przez następne kilkaset lat coraz więcej Holendrów osiedla się w Afryce Południowej. Przeganiają tubylców i zajmują dla siebie najlepsze ziemie.
3. Przylądek Dobrej Nadziei, rok 1870. W Afryce południowej znaleziono złoto i diamenty. Tysiące poszukiwaczy złota, głównie Anglików, ściąga do Afryki Południowej. Czarni tubylcy są przeganiani coraz dalej i dalej. Jednak nie wszyscy. Wielu z nich musi za głodowe wynagrodzenia pracować w kopalniach złota i diamentów.
4. Afryka Południowa, rok 1913. Biały rząd postanawia, że czarnoskórzy obywatele będą mieszkać tylko na wydzielonych dla nich terenach. Już 90% kraju należy do białych, w tym najlepsze ziemie. Tylko 10% kraju jest w rękach czarnych i to są owe wydzielone tereny; suche, nieurodzajne ziemie, gdzie nikt dobrowolnie nie chce mieszkać.
Wprowadzenie
Materiały: karty robocze z historiami obrazkowymi
– Nauczycielka rozdziela kopie rysunków na cztery grupy. Każda z grup dostaje inną historię obrazkową. Każde dziecko powinno mieć swoją kopię obrazków.
– Należy zostawić uczniom dość czasu, żeby uważnie obejrzeli rysunki i przeczytali opisy.
– Nauczycielka przygotowuje miejsce do odegrania scenek pokazanych na rysunkach.
Zakończenie
Mieć przewagę, ale rzetelnie – Opowiadanie historii i zabawa w kręgu
– Opowiedz historię swoimi słowami.
– Powiedz, co o tym sądzisz.
– Odegrajcie scenkę, pokazującą, jak mogłoby być rzetelnie.
Wprowadzenie
– Przedstawiciel każdej grupy opowiada, o czym jest dana historia obrazkowa i przedstawia opinie swojej grupy.
– Następnie dzieci odgrywającą scenkę, jak byłoby rzetelnie w danej historii.
– Widzowie komentują odgrywaną scenkę.
– Następna grupa opowiada i odgrywa swoją historię obrazkową.
Na podstawie: „Lehrplan humanistischer Unterricht in den Niederlanden”, wydanego przez Humanistischer Verband Deutschlands, Landesverband Berlin 2009, tłumaczył i opracował
Andrzej Wendrychowicz