Od Redakcji:
Dzięki uprzejmości i zgodzie Ośrodka Rozwoju Edukacji, oraz dzięki przyzwoleniu Autorów, pani Anny Ziemskiej i pana Łukasza Malinowskiego i ich życzliwej pomocy przy edycji materiału na potrzeby portalu, publikujemy
Kompleksowy program nauczania etyki na II, III i IV poziomie edukacyjnym „Ludzkie ścieżki”
Program został wyłoniony w wyniku konkursu zorganizowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji. Materiał źródłowy znajduje się na stronie Ośrodka Rozwoju Edukacji pod adresem:
Ze względów technicznych musieliśmy, po uzyskaniu zgody Autorów, ten obszerny materiał podzielić na kilka części. Publikujemy trzecią z czterech części.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Ludzkie ścieżki
Kompleksowy program nauczania etyki na
II, III i IV poziomie edukacyjnym
Anna Ziemska, Łukasz Malinowski
V. Procedury osiągania celów
Z powyższego ogólnego przeglądu treści nauczania można się już zorientować,
że koncepcja tu przyjęta opiera się na powtarzalności tematów na coraz to wyższym
poziomie, co doskonale służy utrwalaniu i uwewnętrznianiu ważnych przekazów. Punktem
wyjścia jest zawsze „JA – CZŁOWIEK” – bardzo bliskie i zrozumiałe dla każdego
zarówno na wcześniejszym etapie rozwoju, gdy egoizm i egocentryzm wpisują się niejako
w sposób naturalny w tę fazę rozwojową, jak i później, gdy zaczyna się krystalizować
własna osobowość, światopogląd, buduje się indywidualizm i formuje tożsamość młodego
człowieka, czyli to, co w nim jedyne, wyjątkowe i niepowtarzalne. W związku z tym
następnie przechodzi się od spraw najbliższych typu „moje uczucia, moja wola, moja
wiedza, zdolności itp.” do najbliższego otoczenia jak rodzina i przyjaciele, środowisko
ludzi i środowisko przyrodnicze, do planu najdalszego – „światowego”, a więc ujęć
globalnych, ogólnych, wreszcie od konkretnych do abstrakcyjnych i uniwersalnych. „JA –
CZŁOWIEK" stanowi zatem pewne nienaruszalne centrum, z którego wychodzi się
zataczając nieustannie coraz to szersze spiralne kręgi na kolejnych etapach edukacyjnych.
Kilkakrotnie zostało wspomniane i mocno podkreślone, iż na początku nauczania etyki
celem zasadniczym do osiągnięcia nie jest metodyczne, naukowe wyuczenie etyki,
ale zaledwie położenie pewnych fundamentów, zapoczątkowanie formowania wrażliwości,
świadomości istnienia pewnych zagadnień i problemów, kształtowania postaw. Biorąc pod
uwagę wiek dzieci należy zatem mieć na uwadze przede wszystkim to, że lekcje etyki
powinny odbywać się na zasadzie zabawy, przebiegać w przyjemnej, bezstresowej
atmosferze (stąd tak ważna rola humoru!). Nauczyciel powinien pracować usilnie nad
stworzeniem mocnych więzi wzajemnego porozumienia, zaufania i sympatii, gdyż
stanowią one warunki konieczne udanego nauczania etyki w szkole podstawowej.
Dlatego tak ważne jest, aby już w szkole podstawowej stworzyć solidny fundament,
ponieważ powodzenie zarówno nauczyciela, jak i samych uczniów gimnazjum i szkoły
ponadgimnazjalnej, dobra współpraca, osiąganie wyznaczonych celów edukacyjnych, a w
konsekwencji również życiowych, będzie zależało od pracy u samych podstaw.
Formy pracy oraz przebieg lekcji w szkole podstawowej zostały omówione
na przykładach, natomiast poza metodami tradycyjnymi, jak na przykład metoda podawcza
(opowieść, bajka filozoficzna), czy zmienny rytm pracy (części: narracyjna, rytmiczna,
aktywna), najlepsze dla uczniów są zawsze metody aktywizujące, jak „burza mózgów”,
małe inscenizacje sytuacji, ćwiczenia decyzyjne, praca w grupach i gry symulacyjne (np.
„rozprawa sądowa”), mapa pojęć, projekt, otwarta dyskusja (bardzo trudna, ale uczniowie
stopniowo uczą się zasad i kultury dyskutowania: słuchania innych, cierpliwego czekania na
swoją kolej, formułowania wypowiedzi z prostym uzasadnieniem, poszukiwania
przekonywającej argumentacji), prezentację mini projektu itp.
Propozycja metod pracy dla gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej, które to metody są
rozwinięciem tych stosowanych już w szkole podstawowej, przy jednoczesnym podnoszeniu
stopnia trudności adekwatnie do wieku uczniów, przedstawia się następująco:
● Metoda przypadków – doskonała metoda pracy na tych poziomach nauczania.
Uczeń zapoznaje się z danym problemem, dowiaduje się potrzebnych informacji
z krótkiego tekstu (przy okazji poznając nowe treści), a następnie, na jego podstawie oraz
wiedzy ogólnej, uczniowie wraz z nauczycielem usiłują odpowiednio zdefiniować
problem i sformułować wniosek. Istotne w tej metodzie jest, aby trzymać się
analizowanego tekstu i nie czynić dygresji i szerokich dopowiedzeń, gdyż burzy
to istotny proces, jakim jest nauka właściwej i adekwatnej argumentacji. Należy też
pamiętać, by po przeczytaniu przez uczniów tekstu, a przed rozpoczęciem dyskusji
upewnić się, czy wszystkie wyrazy i zwroty są uczniom znane (nie dotyczy to oczywiście
przypadków, gdy tekst ma na celu właśnie zdefiniowanie jakiegoś terminu).
●Metoda sytuacyjna – podobnie jak w metodzie przypadku jest to bardzo dobry sposób
na przedstawienie uczniom omawianego zagadnienia. Podobnie jak w metodzie
przypadku tu także, wręcz z jeszcze większą starannością, należy pilnować
ograniczenia tematycznego danego problemu.
● Metoda inscenizacji – jest to dobra i powszechnie przez uczniów lubiana metoda
z rodzaju gier symulacyjnych, pomocna również w przypadku lekcji etyki, choć zawsze
należy dokładnie zastanowić się i przeanalizować celowość zastosowania tej metody.
Jednym z jej wariantów, który niewątpliwie dobrze sprawdza się w pracy z uczniami,
szczególnie na II i III poziomie edukacyjnym jest inscenizacja sądu. Należy jednak
pamiętać o kilku zasadach, które różnią inscenizację sądu na lekcjach etyki od jego
powszechnego zastosowania na innych przedmiotach. Po pierwsze należy wystrzegać
się utożsamiania któregokolwiek z uczniów z „oskarżanym”, po drugie dobrą praktyką
jest tu przedstawianie jako problemu do rozstrzygnięcia nie tylko konkretnych sytuacji,
ale też pojęć abstrakcyjnych, które w trakcie pracy tą metodą mogą być wówczas
„oświetlone” z różnych stron i w sposób zrozumiały przyswojone przez uczniów
(szczególnie jeśli są to terminy aksjologicznie niejednoznaczne).
●Metoda projektów – metoda ta jest korzystna w starszych klasach III etapu nauczania
oraz powszechnie stosowana w szkole ponadgimnazjalnej, choć aby odnieść sukces w
jej stosowaniu, sposób i zakres powinny być przez nauczyciela dokładnie określony i
sprawdzany. Metoda ta pozwala na próby aktywnej działalności uczniów w kierunku
działania na rzecz dobra czy też przeciwdziałania złu szeroko pojętemu, należy jednak
pamiętać, że uczeń powinien skupić się bardziej na poszukiwaniach niż realizacji
możliwych form aktywności, gdyż ta, niedokładnie przemyślana i zrozumiana, może
odnieść niewłaściwy efekt.
●Metoda dyskusji – najczęściej spotykana i narzucająca się forma pracy na lekcji
etyki. Nauczyciel powinien tu pełnić rolę moderatora dyskusji, służąc jako głos
doradczy, a unikając sformułowań jednoznacznych, definiujących, a przez to
zamykających dyskusję czy też podważających drogę poszukiwań uczniów.
W pierwszych klasach gimnazjum stosuje się częściej formę swobodnej dyskusji
i charakterze otwartym, zaś w starszych klasach gimnazjum oraz w szkole
ponadgimnazjalnej można przygotować debatę lub panel np. z udziałem jakiegoś
specjalnego gościa, specjalisty w danej dziedzinie (etyka, filozofa, naukowca, lekarza,
prawnika, terapeuty uzależnień itp.).Warunkiem koniecznym jest wówczas bardzo
staranne przygotowanie uczniów do tematu, monitorowanie ich samodzielnej pracy
nad uprzednim sformułowaniem głosu w dyskusji oraz pytań.
●Burza mózgów – metoda również powszechna na lekcjach etyki, choć należy pamiętać,
aby jej zakres w czasie trwania lekcji był ograniczony służył bardziej stworzeniu
pewnych ram dla przyszłej dyskusji, a nie stawał się kluczowym elementem lekcji,
ponieważ w tej formie pracy niezwykle trudno o kontrolę nad adekwatnością
wypowiedzi, doborem argumentów i sformułowaniem wniosków. Tej metodzie
często towarzyszy sporządzanie „mapy pojęć” (duży karton, plansza
z przylepionymi „ruchomymi” karteczkami itp.), którą można potem
wykorzystywać i odwoływać się jako do pomocy dydaktycznej przy realizacji
całego cyklu tematycznego np. dotyczącego praw człowieka, kwestii szczęścia,
wolności albo relacji społecznych człowieka.
● Drzewo decyzyjne – metoda pomocna szczególnie w przypadku trudności uczniów
z utrzymaniem odpowiednich zasad dyskusji czy pozostawania w obrębie jednego
tematu. Należy jednak pamiętać, że metoda ta powinna być wsparciem praktycznym,
szablonem, który pomoże uczniowi w analizie problemu na poziomie dyskusji bądź
pracy pisemnej. Sama zaś ta metoda nie może być w sposób zadowalający
wyczerpująca, ponieważ ukierunkowana jest na ograniczenie, przez co może
zdominować zupełnie otwartość ucznia na inną argumentację.
Metody aktywizujące są z pewnością atrakcyjne same w sobie i uczniowie chętnie się
angażują w takie formy pracy, nie należy jednak zapominać, iż w całym przebiegu procesu
edukacji każdy nauczyciel jest zobowiązany do nieustannego kształcenia umiejętności
mówienia i słuchania, pisania i czytania ze zrozumieniem, tak na lekcjach etyki, jak i języka
polskiego, historii, WOS-u, nie wyłączając nawet przedmiotów takich jak biologia czy
matematyka. Metody i formy pracy stosowane na lekcjach etyki niewątpliwie dostarczają
wielu okazji do kształcenia poprawnych pod względem gramatycznym, logicznym (np.
argumentowanie, wnioskowanie) i stylistycznym wypowiedzi ustnych (np. głos w dyskusji,
polemika) oraz pisemnych (np. rozprawka, esej), ćwiczenia czytania tekstów
ze zrozumieniem, samodzielnego poszukiwania i korzystania z różnych źródeł informacji.
W ten sposób etyka nie pozostaje na marginesie procesu edukacyjnego jako całości, wręcz
przeciwnie - nauczyciel etyki wspiera pracę wychowawców, polonistów, historyków,
przyrodników, psychologów, powinien więc działać zawsze porozumieniu z nimi,
porównywać swój program indywidualny z programem wychowawczym szkoły włączać jego
elementy tak, aby tworzyły integralną całość, żeby w żadnym przypadku nie zachodziła
sprzeczność między koncepcjami wychowawczymi i dydaktycznymi.
Nauczyciel etyki powinien również nieustannie dbać o udoskonalanie własnego warsztatu
pracy, gromadzić i korzystać z literatury fachowej, poszukiwać odpowiednich metod
i tekstów źródłowych5) do wykorzystania na lekcji.
VI. Przewidywane osiągnięcia uczniów
Zakończenie realizacji kompleksowego programu nauczania etyki powinno
zaowocować następującymi kompetencjami ucznia:
●Wrażliwość na kwestie moralne i etyczne.
● Rozumienie znaczenia wartości w życiu, odróżnianie wartości uniwersalnych od wartości
innych niż etyczne.
● Gotowość do budowania własnego systemu wartości na fundamencie wiedzy
uzyskanej na lekcjach etyki.
●Gotowość do chronienia wartości poprzez aktywne życie, włączanie się w różne
działania, jak też inicjowanie własnych na rzecz np. środowiska, obrony słabych
i pokrzywdzonych.
●Gotowość do aktywnego przeciwstawiania się wszelkim przejawom zła, takim jak
niesprawiedliwość, dyskryminacja itp.
● Rozumienie pojęć z zakresu etyki i prawidłowe posługiwanie się nimi.
● Umiejętność podejmowania właściwych decyzji w oparciu o posiadaną wiedzę,
wyniesioną z lekcji etyki oraz nie unikanie odpowiedzialności za swoje decyzje, czyny
i ich następstwa.
● Otwartość, dociekliwość, ciekawość świata przy zachowaniu stanowiska
zdroworozsądkowego, zagwarantowanego uważną percepcją oraz logicznym,
krytycznym myśleniem, a także samodzielnością w tworzeniu sądów i opinii.
● Rozumienie wartości i wyjątkowości własnej kultury, przy poszanowaniu dla innych
kultur, religii czy światopoglądów.
● Rozumienie konieczności nieustannego doskonalenia się etycznego, moralnego, pracy
nad samodyscypliną i ogólnym rozwojem.
VII. Przedmiotowy system oceniania
Przedmiotowy System Oceniania z etyki zawiera standardy i kryteria oceniania pracy
ucznia.
SZKOŁA PODSTAWOWA
Przedmiot: Etyka
Rok szkolny .......................... ….... Semestr ........................
Co podlega ocenie:
● aktywne uczestniczenie w lekcji,
● wypowiedzi ustne,
● wypowiedzi pisemne,
● przygotowanie materiałów do lekcji,
● przygotowanie argumentów do dyskusji,
● prowadzenie zeszytu,
● prace domowe,
● sprawdziany,
● prezentacje,
● prace dodatkowe.
Wymagania na ocenę:
● celującą – samodzielne przygotowanie prezentacji/projektu, wzorowe prowadzenie
zeszytu, aktywny udział we wszystkich lekcjach, posługiwanie się
ze zrozumieniem elementarnymi pojęciami z zakresu etyki, systematyczne
przygotowanie do lekcji, podejmowanie zadań dodatkowych, samodzielne inicjowanie
pewnych działań, jak na przykład zaproponowanie i opracowanie tematu związanego
z omawianym zagadnieniem, lecz zdecydowanie w stopniu wykraczającym poza standard
i program obowiązkowy,
● bardzo dobrą – systematyczne przygotowanie do lekcji, czynny udział
w zajęciach/dyskusjach, posługiwanie się ze zrozumieniem elementarnymi pojęciami
z zakresu etyki/filozofii, wzorowe prowadzenie zeszytu, odrobione prace domowe,
● dobrą – systematyczne przygotowanie do lekcji, częsty udział w dyskusjach,
rozumienie elementarnych pojęć z zakresu etyki/filozofii, dobrze prowadzony zeszyt,
odrobione prace domowe,
● dostateczną – rozumienie omawianych zagadnień, sporadyczny udział w dyskusjach,
prowadzenie zeszytu,
● dopuszczającą – bierny udział w lekcjach, prowadzenie zeszytu,
● niedostateczną – niespełnienie powyższych warunków.
Poza powyższymi ocenami stosowane są również „plusy”, głównie za aktywność
na lekcji i niektóre prace domowe, oraz „minusy” za nieprzygotowanie do lekcji, brak pracy
domowej lub niepodjęcie działań obowiązkowych poleconych przez nauczyciela (trzy „plusy”
stanowią ocenę bardzo dobrą, zaś trzy „minusy” - ocenę niedostateczną).
Jak poprawić ocenę semestralną/roczną?
Uczeń musi uzupełnić zaległe prace, zaliczyć sprawdziany lub poprosić
o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobić je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
GIMNAZJUM
Co podlega ocenie:
● aktywność na lekcji,
● prace domowe,
● sposoby argumentacji, poprawne formułowanie wniosków,
● umiejętność dyskusji,
● prace pisemne w formie prac klasowych - rozprawki na zadany temat, przy czym
oceniana jest tu w największym stopniu poprawność formalna pracy i dobór argumentów,
●umiejętność krytycznej analizy tekstów.
Całościowo oceniane są prace domowe, wypowiedzi pisemne, aktywność na lekcji
nagradzana jest ocenami cząstkowymi: „plusami” (trzy „plusy” stanowią piątkę). Brak
realizacji i nie wywiązywanie się z obowiązków oceniane jest „minusami” (trzy „minusy” –
ocena niedostateczna).
Na lekcji przewidziane są sprawdziany w formie prac pisemnych (rozprawka) bądź testów,
jeśli materiał zrealizowany przez nauczyciela umożliwia sporządzenie spójnego treściowo
sprawdzianu.
Uczeń jest zobowiązany do prowadzenia zeszytu, w którym uzupełnia notatki za czas swojej
nieobecności.
Nauczyciel oddaje sprawdzone prace pisemne w terminie dwóch tygodni.
Formy oceniania uczniów:
● ocena szkolna w skali 1-6,
● „plusy” za aktywność (trzy „plusy” to piątka).
Wymagania na ocenę:
●celującą – poszerzona znajomość tematów przewidzianych w programie, dobre
panowanie umiejętności dyskutowania, argumentacji i analizy, indywidualne
zainteresowania, umiejętność formułowania własnych ocen i uzasadniania wniosków,
aktywność na lekcji, pogłębiona i poprawna analiza problemów formułowanych w pracach
pisemnych,
● bardzo dobrą – dobra znajomość tematów przewidzianych w programie, dobre
opanowanie umiejętności dyskutowania, argumentacji i analizy, umiejętność formułowania
własnych ocen i uzasadniania wniosków, aktywność na lekcji, poprawna analiza
problemów formułowanych w pracach pisemnych,
●dobrą – znajomość tematów przewidzianych w programie, opanowanie umiejętności
dyskutowania, często odpowiednia argumentacja i analiza, umiejętność formułowania
własnych ocen i w miarę precyzyjnego uzasadniania wniosków, aktywność na lekcji,
poprawność strukturalna w pracach pisemnych,
●dostateczną – pobieżna znajomość tematów przewidzianych w programie, opanowanie
umiejętności dyskutowania, choć często bez właściwej argumentacji i analizy,
poprawność strukturalna w pracach pisemnych, choć bez właściwej argumentacji
i analizy,
●dopuszczającą – znajomość najważniejszych zagadnień etycznych, podstawowa
umiejętność dyskusji,
● niedostateczną – brak spełniania powyższych wymagań.
Jak poprawić ocenę semestralną/roczną?
Uczeń musi uzupełnić zaległe prace, zaliczyć sprawdziany lub poprosić
o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobić je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA
Co podlega ocenie:
● aktywność na lekcji,
● prawidłowe stosowanie pojęć w odpowiednim kontekście i posługiwanie się terminami
fachowymi,
● prace domowe – przygotowanie materiałów do lekcji, przeczytanie zadanej lektury
tekstu źródłowego, samodzielne uzyskanie informacji z wykorzystaniem różnych źródeł
informacji (korzystanie z Internetu, biblioteki, zrobienie wywiadu itp.),
● sposoby argumentacji, poprawne formułowanie wniosków,
● umiejętność dyskusji,
● prace pisemne w formie prac domowych lub klasowych – przemówienia, rozprawki
lub eseju na zadany temat, przy czym oceniane są tu w największym stopniu
poprawność formalna pracy i dobór argumentów, wykazanie się samodzielnym
krytycznym myśleniem, niestandardowe oryginalne podejście do tematu,
● umiejętność krytycznej analizy tekstów,
● prezentacje,
● projekty,
● prace dodatkowe.
Całościowo oceniane są prace domowe, wypowiedzi pisemne, aktywność na lekcji
nagradzana jest ocenami cząstkowymi: „plusami” (trzy „plusy” stanowią piątkę). Brak
realizacji i nie wywiązywanie się z obowiązków oceniane jest „minusami” (trzy „minusy”
– ocena niedostateczna).
Na lekcji przewidziane są sprawdziany w formie prac pisemnych (rozprawka) bądź testów,
jeśli materiał zrealizowany przez nauczyciela umożliwia sporządzenie spójnego treściowo
sprawdzianu.
Uczeń jest zobowiązany do prowadzenia zeszytu, w którym uzupełnia notatki
za czas swojej nieobecności. Powinien również posiadać teczkę/segregator na materiały
i pomoce naukowe (głównie teksty źródłowe dostarczane przez nauczyciela). Nauczyciel
oddaje sprawdzone prace pisemne w terminie dwóch tygodni.
Wymagania na ocenę:
● celującą – poszerzona znajomość tematów przewidzianych w programie, dobre
opanowanie umiejętności dyskutowania, argumentacji i analizy, indywidualne
zainteresowania, umiejętność formułowania własnych ocen i uzasadniania wniosków,
aktywność na lekcji, pogłębiona i poprawna analiza problemów formułowanych w pracach
pisemnych,
●bardzo dobrą – dobra znajomość tematów przewidzianych w programie, dobre
opanowanie umiejętności dyskutowania, argumentacji i analizy, umiejętność formułowania
własnych ocen i uzasadniania wniosków, aktywność na lekcji, poprawna analiza
problemów formułowanych w pracach pisemnych,
● dobrą – znajomość tematów przewidzianych w programie, opanowanie umiejętności
dyskutowania, często odpowiednia argumentacja i analiza, umiejętność formułowania
własnych ocen i w miarę precyzyjnego uzasadniania wniosków, aktywność na
lekcji, poprawność strukturalna w pracach pisemnych,
● dostateczną – pobieżna znajomość tematów przewidzianych w programie,
opanowanie umiejętności dyskutowania, choć często bez właściwej argumentacji
i analizy, poprawność strukturalna w pracach pisemnych, choć bez właściwej argumentacji
i analizy,
● dopuszczającą – znajomość najważniejszych zagadnień etycznych, podstawowa
umiejętność dyskusji,
● niedostateczną – brak spełniania powyższych wymagań.
Poza powyższymi ocenami stosowane są również „plusy”, głównie za aktywność na lekcji
i niektóre prace domowe, oraz „minusy” za nieprzygotowanie do lekcji, brak pracy domowej
lub niepodjęcie działań obowiązkowych poleconych przez nauczyciela (trzy „plusy”
stanowią ocenę bardzo dobrą, zaś trzy „minusy” – ocenę niedostateczną).
Jak poprawić ocenę semestralną/roczną?
Uczeń musi uzupełnić zaległe prace, zaliczyć sprawdziany lub poprosić
o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobić je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
VIII. Uwagi końcowe
Program kompleksowy nauczania etyki na II, III i IV poziomie edukacyjnym,
zaprezentowany powyżej jest efektem kilkuletniej pracy i doświadczeń w szkole
podstawowej, gimnazjum i liceum, studiów własnych i konsultacji z innymi etykami,
filozofami, wychowawcami, pedagogami, psychologami, doradcami metodycznymi.
Realizacja programu wymaga od nauczyciela dobrego przygotowania filozoficznego,
pedagogicznego, a także literackiego oraz ogólnokulturowego. Każdy, kto zechciałby
skorzystać z tego programu nie musiałby oczywiście ortodoksyjnie trzymać się jego
szczegółowych treści, raczej przeanalizować jego główne założenia, a następnie
dostosować do nich przez siebie dobrane opowieści, bajki filozoficzne, teksty źródłowe,
filmy, programy, mając na względzie fazy rozwoju młodego człowieka, potrzeby
psychiczne, emocjonalne, intelektualne, a nawet środowiskowe zarówno jednostki, jak
i grupy. Wszystkie te sfery człowieka pomiędzy IV klasą szkoły podstawowej a ostatnią
szkoły ponadgimnazjalnej charakteryzuje niezwykły dynamizm i należy sobie to nieustannie
uświadamiać, zwłaszcza przy doborze adekwatnych metod, form pracy, a nawet dostosowaniu
poziomu języka.
W niektórych przypadkach dopuszczalne jest, że lekcje mogą mieć nawet bardziej charakter
terapeutyczny i wychowawczy, niż ściśle etyczny. Nie wpływa to jednak niekorzystnie na
sam przedmiot, stwarza po prostu możliwość do holistycznego ujęcia młodego człowieka
jako osoby we wszelkich aspektach.
Poza tym, że lekcja z założenia powinna być dobrze przygotowana i przemyślana, nie należy
zapominać o stworzeniu uczniom okazji do spontanicznych działań i wypowiedzi,
do radosnego współtworzenia z grupą i nauczycielem tej lekcji. Czasami nauczyciel może
w pewnym sensie „wycofać się”, aby ustąpić pola dzieciom i obserwować, czym
to zaowocuje – efekty zazwyczaj są równie nieoczekiwane, co inspirujące.
Nauczyciel w żadnym wypadku nie może czuć się niewolnikiem programu
i ramowego rozkładu zajęć, ale na pewno zachować czujność, elastyczność i otwartość
na aktualne potrzeby uczniów, gotowość do podjęcia tematów trudnych, wynikających
na bieżąco z życia uczniów i ich rodzin, szkoły, klasy, kraju, świata. Postawa nauczyciela –
aktywna, twórcza, a zarazem refleksyjna stanowi warunek podstawowy i jeden
z najważniejszych w drodze do osiągania zamierzonych celów w nauczaniu etyki.
Jednocześnie nauczyciel powinien unikać formułowania wniosków w sposób dogmatyczny,
nie podlegający dyskusji (chyba, że dotyczy to rzeczy najdonioślejszych jak np. ochrona
prawa do życia), aby otworzyć przed uczniami możliwość własnych przemyśleń,
twórczych dociekań, poszukiwania rozwiązań; pobudzić i zmotywować z myślą
o przyszłości, czyli wejściu w świat ludzi dorosłych z odpowiednim wyposażeniem etyczno-
moralnym, jako gwarancją dobrego satysfakcjonującego życia.